Aan de Middelstegracht herrijst een prachtige nieuwe vrijplaats. Een nieuwe? Jazeker, want het is allemaal begonnen vanuit een andere plek. Voor wat wij nu als de vrijplaats kennen, werd ruim 40 jaar geleden de kiem gelegd in een voormalige drukkerij in de Koppenhinksteeg. Deze plek zou uitgroeien tot een onafhankelijke vrijdenkersruimte, een broedplaats voor tal van sociaal-culturele initiatieven en ideële organisaties. Politieke onwil van een nieuw college van B&W stond legalisering van de vrijplaats in de weg. Op vrijdag 26 februari 2010 werd de vrijplaats met veel machtsvertoon ontruimd. Dat is vandaag precies vier jaar geleden. De vrijplaats blikt graag met u terug op de ruim 40 jaar subversieve geschiedenis die vooraf ging aan de doorstart in de huidige Vrijplaats aan de Middelstegracht.
Bolwerk in een oude vestingstad
Het verhaal van de vrijplaats voert terug naar 1968, als linkse samenwerkingsverbanden de eerste ruimtes betrekken van de voormalige stoom-, boek- en steendrukkerij van Eduard Hendrik IJdo (1856-1927) [1]. Het complex is dan al enige jaren in eigendom bij de gemeente, die de panden aankoopt met de intentie om ze plat te gooien. Er moet een verkeersader voor in de plaats komen. Vanaf 1969 wordt vanuit de steeg het anarchistisch periodiek Chloroform uitgegeven. Een kritisch geluid wordt vanaf dat moment vanuit de Koppenhinksteeg ruchtbaar gemaakt. Het anarchistische kunstenaars- en actie collectief Coulourform organiseert exposities en manifestaties, pamfletten worden gedrukt en aangeplakt, de Telegraaf wordt publiekelijk verbrand. Eind 1969 wordt in de steeg het Jeugdmuseum geopend, een initiatief van de Leidse Jeugd Actie (LJA), die er ook een actiecentrum runt.
In de jaren zeventig vestigt de KWJ zich in de Koppenhinksteeg, een beweging van werkende en werkloze jongeren die een klachtenspreekuur draaien en op diverse gebieden politiek actief zijn. Vanaf 1982 worden er elke woensdagavond thema-avonden gehouden in de bar van de KWJ. Later zal zij opgaan in de jongerenvereniging van de FNV. In de tijd van de KWJ houdt ook de Leidse Kraakbond kantoor in de Koppenhinksteeg. Deze geeft het blad Kraakhelder uit, draait een wekelijks kraakspreekuur voor urgent woningzoekenden en beraamt directe acties voor betaalbare huisvesting.
Van 1981 tot en met 1985 wordt de linkse Stadskrant vanuit de Koppenhinksteeg uitgegeven. Deze regionale krant, die driewekelijks uitkomt, kent een oplage van 1500 stuks. In haar laatste jaren wordt de Stadskrant door de feministische drukkerij STAG uitgegeven. Deze drukkerij produceert boekjes, tijdschriften en actieposters. In de tweede helft van de jaren tachtig komt het samenwerkingsverband VAOLI (Verenigde Actie Overleg Laagste Inkomens) erbij. Van hun pers rolt de LIK (Laagste Inkomens Krant). Onder VAOLI scharen zich Leidse organisaties als de Jongerenbeweging, de Leidse Vrijwilligerscentrale, de LWK, de Rechtswinkel en Vrouwen in de Bijstand. Als STAG eind jaren tachtig verdwijnt, komt de commerciële drukkerij Nautilus op haar plaats. Dit bedrijfje is overigens nooit onderdeel van de vrijplaats geweest.
Van 1982 tot 1997 is de linkse boekhandel Stichting Manifest op de hoek Koppenhinksteeg-Hooglandse Kerkgracht gevestigd. Als de Jongerenbeweging eind jaren tachtig inzakt, starten enkele mensen van boekhandel Manifest de Vereniging Politiek Informatiecentrum de Invalshoek. Deze opent officieel in mei 1990 haar deuren. Al snel is een grote groep jongeren in de steeg actief en komen er tal van initiatieven van de grond, waaronder politiek maandblad de Peueraar, een infocafé, een filmcollectief, een documentatie- en archiefcentrum, een voedselcoöperatie en vrouwengroep Loeder, opvolgster van de eerder in de steeg actieve vrouwengroep Sappho.
In de volgende jaren maken diverse ideële groepen gebruik van het complex: Rebel, Werkgroep Antifascisme Leiden, het Kraakspreekuur (KSUL), flikkergroep de Natte Droom, milieuorganisaties MIC punt en Milieudefensie Leiden, de RWW Vereniging en de Afrikaanse culturele vereniging Baobab. In 1992 wordt Stichting De Fabel van de Illegaal opgericht, een landelijk opererende basisorganisatie die mensen zonder papieren ondersteunt, met- en voor hen actie voert en tweemaandelijks een krant uitgeeft. In 1993 wordt Cultureel Centrum Bar & Boos gekraakt. In het pand van Bar & Boos zitten voor kortere of langere tijd een platenwinkeltje, biologisch eetcafé Linke Soep, een filmhuis en de lokale piratenzender Koekoeroe Reedio. Boven de Bar & Boos vestigt zich de Chinese martial arts school Hong Ying. Medio jaren ’90 wordt onder de noemer ‘Pand in eigen hand’ een eerste poging tot legalisering gedaan.
Als boekenwinkel Manifest in 1998 ophoudt te bestaan, komt een deel van het complex leeg te staan. Een jaar later wordt de ruimte gekraakt door anders-globalisten collectief Eurodusnie, die er de eerste Nederlandse Weggeefwinkel start. In 1999 krijgt de Weggeefwinkel de Marga Klompé-prijs, voor ‘het meest sociale en vredelievende project’. In het najaar van 1999 gaat ook vega eetcafé Las Vegas van start. Voedselcoöperatie en infowinkel Tegengif volgt niet veel later. In 2001 wordt de SVK (Stichting Vrijplaats Koppenhinksteeg) in het leven geroepen. De stichting formaliseert de overlegstructuren tussen de verschillende gebruikers in de steeg en maakt zich hard voor legalisering van de vrijplaats.
In mei 2003 viert Vrijplaats Koppenhinksteeg haar 34ste verjaardag, met een uitgebreid politiek en cultureel programma. De feestelijkheden starten met een demonstratieve lawaaioptocht, onder het motto ‘De stad is van ons allemaal, vóór behoud van Vrijplaats Koppenhinksteeg’. Het is één van de vele manifestaties die in dit decennium worden georganiseerd om legalisering van de vrijplaats te bewerkstelligen. In 2004 wordt vanuit de steeg Stichting Leids Weggeeffonds opgericht, ter ondersteuning van lokale organisaties en groepen die kleinschalige acties organiseren.
In 2005 stemt een meerderheid binnen de gemeenteraad in met het legaliseringsvoorstel van de vrijplaats, waarmee de toekomst van de vrijplaats eindelijk zeker gesteld lijkt. In het kader van de legaliseringsplannen wordt eind 2006 een groot deel van het pand opgeknapt, ruilen het eetcafé en de Weggeefwinkel van pand en wordt de ruimte van het nieuwe eetcafé omgedoopt tot ontmoetingsruimte de Linkse Kerk. Tussen de Linkse Kerk en de Weggeefwinkel in wordt de Marinus van de Lubbezaal geopend. Hier vinden onder andere muziek-, film-, discussie- en informatie-avonden plaats. Eurodusnie beheert de Linkse Kerk, de Marinus van de Lubbezaal en de Weggeefwinkel. Sinds 2006 zetelt ook de vereniging Syrisch Democratisch Huis in de Koppenhinksteeg, die bijeenkomsten voor Syrische mensen in Nederland organiseert.
Met een nieuw college van B&W eind 2007 komt de toegezegde legalisering echter in gevaar. In 2010, na een slepende juridische strijd, blijkt ontruiming van de vrijplaats onafwendbaar. Op vrijdag 26 februari 2010 wordt de vrijplaats daadwerkelijk ontruimd. Alle idealistische initiatieven in de steeg worden dakloos gemaakt. Pas meer dan een jaar na de ontruiming wisten de Weggeefwinkel en de Fabel van de Illegaal een tijdelijk onderkomen bij de gemeente af te dwingen.
Retrospectief
Vrijplaats Koppenhinksteeg was wat je een klassiek actie- en activiteitencentrum kunt noemen, een huiskamer voor politieke werkgroepen en de creatieve underground. Als een voedingsbodem voor ideeën en idealen heeft de Vrijplaats in de loop der jaren talloze vrijwilligers aan zich gebonden en afgestoten; feestjes gevierd en feestjes verstoord; gestreden vóór dit en tégen dat; gezongen hier in solidariteit met daar. In de ervaring van velen groeide Vrijplaats Koppenhinksteeg uit tot een symbool van solidariteit en zelfwerkzaamheid in de Leidse binnenstad. Het was een plek die functioneerde als forum voor lokale- en internationale conflictualiteit, waarbij de lokale strijd voor vrijheid en maatschappelijke verantwoordelijkheid meestal een grotere strijd bespiegelde. Aan de bevlogen geest van die Vrijplaats, die in 2010 met een overweldige bestorming uit de Koppenhinksteeg is verjaagd, wordt nu een vervolg gegeven vanuit de nieuwe locatie aan de Middelstegracht.
Noot 1 De bakstenen aan de Koppenhinksteeg vormden eind 19e eeuw al de achtergrond van sociale strijd. In 1894 laaide de geest van verzet op, toen een deel van IJdo’s personeel lid was geworden van de Algemene Nederlandsche Typografen Bond, de eerste vakbond van Nederland. Onder druk gezet zegden de meesten hun lidmaatschap weer op, de volhouders werden ontslagen. IJdo gaf daarbij als reden: ‘Ik ontsla jullie, omdat jullie allen in een vereeniging zijt, die uitkeert bij werkloosheid; waarom zou ik dan nog langer zooveel loon aan jullie uitkeeren?’
Mail je reacties naar contact [at] vrijplaatsleiden.nl